Oğlum, Kalk Şu Bilgisayarın Başından!

Yaz aylarına girdiğimiz bu günlerde birçok anne ve babanın ortak derdi çocuklarının kendi odalarında, arkadaşlarının evlerinde veya internet kafelerde bilgisayar başından ayrılamama, geç yatma, hareketsiz kalma ve tatilin gerçek nimetlerinden faydalanamama şikâyetleridir. Gerçekten de “Screen Time” denilen ve televizyon veya bilgisayar ekranı önünde geçirilen süreyi sınırlamak her ebeveynin yaz tatili kâbusudur. Bu yazımızda ekran başı, “Screen Time” süresinin neden olduğu temel fizyolojik ve psikolojik sorunlara değinecek ve esas olarak çocukların gözü ile bir sosyalleşme aracı olarak görülen bu sürenin nasıl ve uygun yöntemler ile sınırlanabileceğini irdeleyeceğim.


Bilişim çağında Obezite yetişkinler ve çocuklar için küresel bir salgın niteliğindedir. Çocukluk çağında obezitenin artışı televizyon ve bilgisayar başında geçirilen sürenin artması sonucu fiziksel aktivitelerin azalmasına bağlı davranışsal ve çevresel faktörlere bağlanmaktadır. Çok açıktır ki ekran başında geçirilen sürenin artması sadece fizyolojik değil, esas olarak zaman içinde psikolojik sağlık sorunlarına da neden olmaktadır. Amerika’da yapılan bir araştırmaya göre çocuklarda günde iki saatten fazla ekran başında geçirilen süre doğrudan fazla kilolara neden olmaktadır. Bu araştırma aynı zamanda gece vakti ekran başında geçirilen süre uzadıkça bu, çocukların yatağa girmeye direnmelerine ve uykuya dalma sürelerinde gecikmelere neden olmaktadır. Uyku düzensizliğinin birçok psikolojik sorunu da tetiklediğini biliyoruz. Odaklanamama, dikkatsizlik, huzursuzluk, isteksizlik, anksiyete veya depresyon gibi birçok psikolojik sorun uyku düzensizliği ile beslenir.


Özellikle yoğun vurdu-kırdı oyunları oynayan küçük çocuklarda ciddi zorbalık belirtileri, hayatı doğru algılamama, gerçekleri hayal ile karıştırma gibi davranışsal bozukluklara sık rastlanmaktadır. Ekran başında geçirilen sürenin artması küçük yaştaki çocukların hayal kurarak gerçek Dünya’da yaratıcı ve fiziksel aktivite eklenerek oynayacağı oyunlara zaman kalmamasına neden olmaktadır.


Aynı araştırmada ilköğretim öğrencilerinden yatak odalarında bilgisayar olanlarda ciddi bir okul performansı düşüklüğü izlenmektedir. Daha ileriki yaşlar için bu bulguya rastlanmadığı gibi gençlerin ileri de bahsedeceğim sosyalleşme ve araştırma/öğrenme süreçleri açısından bunun bir zorunluluk olduğunu vurgulamalıyım.


Ekran Başı Süresini Azaltma
Çocuklarınızın ve sizin televizyon karşısında ve bilgisayar başında geçirdiğiniz süre aslında farkında olduğunuzdan fazladır. Öncelikle izleyerek bu süreyi ölçün. İzleme ve takip etme süreci içinde büyük ihtimalle basit önlemler ile bu süreyi bir miktar azaltmak mümkün olabilecektir. Öncelikle arka planda çalışan; gerçekten bir programı seyretmez iken öylesine, kendi kendine çalışan televizyonu kapatın! Siz belki farkında olmayabilirsiniz hızlı değişen reklamlar mutlaka çocukların dikkatini çekecektir. Yiyecek reklamlardaki çekiciliğin obezitenin nedenlerinden biri olduğunu düşünüyorum. Özellikle Türkiye’de ciddi bir gizli reklam sorunu vardır, bunun bilincinde olun. Çerez, meyve suları, kola, fast-food tarzı reklamlarda sanatçıların kullanılması rastlantı değildir.


Yatak odalarından televizyon ve bilgisayarları çıkarın. Evde ortak alanlarda kullanılan televizyonlarda seyredilen programların ebeveynler tarafında takibi, yine ortak alanlarda kullanılan bilgisayarda ziyaret edilen internet sitelerinin izlenmesi çok daha kolay olacaktır.


Televizyon başında yemek yemeyin. Televizyon başında yemek geleneksel aile yemek sohbetlerini engellemekte, bizleri çocuklarımızdan uzaklaştırmakta ve aynı zamanda televizyonun verebileceği motivasyon ile sesli “hapır hupur” yemek yeme alışkanlığına neden olmaktadır.


Okul zamanı televizyon ve bilgisayar süreleri belirleyin. Okula giden çocukların ders çalışmaktan arta kalan tüm zamanlarını televizyon veya bilgisayar başında geçirmelerine izin vermeyin. Eğlenme amacı ile ekran başına geçeceklerine onlara ve kendinize bunun yerine kitap okumak, müzik dinlemek, fotoğraf çekmek veya spor yapmak gibi meşgaleler bulun. Çocuk ve ergenler için eğitimdeki temel ilkeyi unutmayın; onlara örnek olun. Rol modeli olarak sizleri görmek isteyecekleri aşikârdır. Onlarla birlikte televizyon seyredin, aktif katılımcı olun. Çocuklarınızın televizyon seyretme zamanlarını belirlerken bu sürenin onlar ve sizin için mümkün olan en eğlenceli zaman olmasına çalışın. Gerçekten eğlenmediğiniz zaman televizyonu kapatın. Özellikle yakın mesafeden seyredilen televizyonun ciddi göz bozukluklarına neden olduğu da bilinmektedir.


Kanallar arasında gezinmeyin. Televizyonunuzun tüm kanallarının sizler tarafından başlangıçta ayarlanmış olmasına dikkat edin. Buna rağmen sürekli kanallar arası gezinirken (zaping) özellikle küçük çocuklar açısından sakıncalı programlara rastlama olasılığı sizi üzebilir, bu sebeple gazetelerdeki TV programlarını ailenizle birlikte izleyerek sadece o programların zamanında televizyonunuzu açmaya çalışın.


Programlar hakkında yorum yapın. Rol modeli olurken özellikle ölçme değerlendirmede analitik düşünce tarzı geliştirebilmeleri için çocuklarınız ile programları tartışın. Beğenmediğiniz veya beğendiğiniz karakter yorumları, sebep sonuç ilişkilerinin algılanması, etik değerler, çevre ve toplum duyarlılıkları açısından gerçeğe yakın örnekler sizlerin çocuklarınıza verebileceklerinizi arttıracaktır.


Çocuklarınız ile konuşun. Onlara ekran başında geçirdikleri sürenin neden sınırlanması gerektiğini anlatın. Obezite sorunları yerine ileriki yaşlarda faydalanabilecekleri farklı sportif yeteneklerden, okuma alışkanlığından, bisiklet kullanma zevkinden, müzik dinleme alışkanlıklarından ne olursa olsun yüz yüze kurulan arkadaşlıkların sohbetlerin değerinden bahsedin, etkili olacaktır.


Bilgisayar Kullanımı ve Bilgisayar/Video Oyunları
Yurt dışında yayınlanan makaleler özellikle video oyunlarının bir aile deneyimi haline getirilmesinden yana görüşler bildiriyor. Ancak bizim ülkemizde belki bir sonraki nesil çocukları ile birlikte video veya bilgisayar oyunları oynamaya daha yatkın olabileceğini düşünüyorum.


Bugün Türkiye’de 4-5 yaşlarda bile bilgisayar ve internet kullanımı başlamaktadır. Küçük çocukların internet başına oturduğunda girebileceği siteleri mutlaka sınırlayın ve onlara tuş takımını doğru biçimde kullanmayı öğretin. Girmesine izin verdiğiniz siteleri “BookMark” olarak ayarlayın ki bu sitelere gireceğim derken farklı siteleri görmesin.


Günümüzde çocuklar arama motoruna sadece “oyun” yazıp rastgele sitelerde kendileri için tehdit oluşturan içeriğe doğrudan ulaşabilmektedir. Bu yüzergezer kelimeleri indeksleyerek Google benzeri arama motorlarını avlamaya çalışan kötü içerikli siteler bulunmaktadır. Ne yazıktır ki ülkemizde anne babalar okuma yazma bilmeyen çocuklarının Google arama motoruna kendi başlarına oyun yazıp sitelere erişmelerini övünç kaynağı olarak görmektedirler.


Bilgisayar karşısında çocukların ve daha önemlisi gençlerin geçirdiği zamanda birkaç önemli süreç ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki birkaç sene önce MSN iletişimi ve bugün itibarı ile FaceBook, Friendfeed veya Twitter tarzı mikro blog yazışmaları; yani mesajlaşma. Özellikle gençlerin bu imkânları “sosyalleşme” olarak görmeleri arkadaşlık etmek için kullanmaları doğaldır. Onlar FaceBook’u açtıklarında bizim nesil için “sokağa çıkmış” oluyorlar. Burada dikkat edilecek en önemli konu aynı fiziksel hayatta olduğu gibi mutlaka sadece tanıdıkları ile konuşmaları, iletişime geçmeleri ve nick name (takma isim) kullanarak internette gezinmemeleridir.


Sadece gerçekten kendi arkadaşları veya tanıdıkları ile konuşuyorlarsa problem etmemelisiniz. Yeter ki ekran başında geçirdikleri toplam zaman günde iki saati geçmesin. Televizyon seyrederken veya bilgisayar kullanırken çocuklarımızın harcadığı süre günde iki saati geçiyorsa, sadece oturma sırasında beden duruşu (Postür) bozuklukları, göz yorgunlukları ve hareketsizlik sonucu obezite gibi fizyolojik sorunlar değil daha önce bahsettiğimiz psikolojik sorunların da mutlaka ciddi tehdit olduğunu bilmelisiniz. Bu sebeple mutlaka bilgisayar kullanımını da sınırlamalısınız. Kural koyun ve daha önemlisi kuralı uygulayın.


İletişim dışında bilgisayar kullanımında en fazla zaman alan diğer bir süreç bilgisayar oyunlarıdır ki benim gördüğüm daha ciddi bir problem olduğudur. Bilgisayar veya video oyunları bağlılık yapar; fizyolojik sorunlar bir yana çocuklarınızın ve gençlerin ruhsal gelişiminde bilgisayar oyunları özellikle bağlılık yapmaları sonucu ebeveyne direnme, sanal alemin başıboş sorumsuzluğu, hayal dünyasındaki çekicilik sonucu gerçek ötesi istemler..vs, tüm bunlar özellikle ergenlik çağında ciddi psikolojik sorunlara yol açar. Hele internet üzerinden oynanan oyunlar; geçen sene bu yüzden öldürülen bir çocuk bile oldu. Mutlaka oyun programlarının sorunlarını çocuklarınıza anlatın ve birlikte bunlardan kurtulun.


Bilgisayar ve/veya internet süreçlerinde diğer bir sorun da günümüzde televizyon kanallarının da Zap-Zup veya benzeri adlar ile taklit etmeye çalıştığı komik kısa amatör videolarıdır. Recep İvedik tarzı absürd hareketleri yücelten yüz karası filmlerin ne yazık ki popüler olduğu ülkemizde özellikle gençlerin seyrettiği videolara dikkat edin. Bu sorunla baş etmenin yolu hiçbir şekilde aile filtreleri veya benzeri yasaklar değildir. Çocuklar için bu veya benzeri bilgisayarda ne yaptığını izleme programları belki bir nebze olsun önleyici tedbir olarak düşünülebilir ancak gençleri dizginlemek daha zordur. Bunun yerine bilinçlendirmeyi tercih edin. Bu tür videolar sadece vakit kaybına neden olmaz, belki de farkına varmadan onları olumsuz yönde etkileyebilirler de.


Son olarak çocukların veya gençlerin ekran başında geçirdikleri süreyi onlar için ödüllendirme veya cezalandırma aracı olarak görmeyin. Günümüzde ekran başında yapılacak iletişim ve eğitim aynı zamanda çağımızın bir gerekliliğidir.


Ekran Kullanımının Doğru Yolları
Ekran başında geçirdiğimiz sürelerin tümünü eğlence veya boş vakit olarak görmek de doğru değildir. Zamanınızı bilinçli, planlı ve doğru olarak harcıyorsanız, hem televizyon hem de bilgisayar başında geçirdiğiniz süreler çocuklar ve gençler için aynı zaman çok faydalı da olabilir.


Türkiye’de National Geographic, Discovery Channel, The History Channel, Animal Planet gibi tamamen belgesel yayın yapan televizyon kanalarından “Yemekteyiz” benzeri Türk adet ve örflerine küfür etmeyi marifet sayan programlara kadar her türlü TV programı bulunabilmektedir. Siz ailenizin tümünü kavrayacak özellikle çocukların veya gençlerin yaşlarına göre seçilmiş doğru televizyon kanalı ve/veya programlarını seçebilirsiniz. Çocuklarınız biraz daha genç sayılabilecek yaşta iseler belgeseller yanında çeşitli politik tartışma, tarih ve ekonomi sohbetlerini tercih etmenizi salık veririm. TV kanallarını doğru kullanmayı göz önünüzde tuttuğunuz sürece, bu bilinçle hareket ederseniz ben şahsen televizyon seyrederek her yaşta insanların çok ciddi bilgilenileceğine inanıyorum.


Bilgisayar ve/veya internet kullanımı da benzer argümanlar söz konusudur. Eğer bilgisayarı ve özellikle interneti araştırma, kendinizi geliştirme, mesleğinizde ilerleme, bilgilenme ve yenileme amaçla kullanırsanız bilgisayar başka hiçbir araç ile benzer faydayı elde edemeyeceğiniz çağımızın gereği bir buluştur.


e-posta kullanımı ve bu şekilde kurulan iletişim gençlere yazma alışkanlığı sağlar. Bilgisayardan dinlenilen müzik sizi dinlendirir, wikipedia veya “How Stuff Works” benzeri araçlardan tutun herhangi bir konuyu hatta bir mesleği öğrenebilecek yüzlerce internet sitesi elinizin altındadır. Gençlere bilişim araçlarını doğru biçimde kullanabilmeleri için öğüt vermelisiniz.


Sonuç Olarak Ekran Başı Süreniz
Televizyon ve bilgisayar doğru biçimde, baştan planlanarak ve bilinçli kullanıldığında bile sağlık araştırmaları evde bu cihazlar karşısında günde iki saatten fazla sürenin harcanmamasını gerektiğini bildiriyor. Amerika’da yapılan bazı araştırmalarda 8-18 yaş arasında çocuk ve gençlerde bu sürenin 7.5 saate kadar çıktığını söylüyor, daha acıklısı bu çocukların kitap okumak için harcadıkları ortalama zaman günde yarın saatten az. Japonya’da ise durum çok daha vahim; bilgisayar ve oyun konsolları başına esir olmuş anti sosyal hatta kişilik bozukluklarına sahip evinden hiç çıkmayan çocuklar bile var.


Ebeveynlere tavsiyem mutlaka çocuklarınız ile birlikte ekran başında geçirdiğiniz süreyi sınırlamanızdır. Karşılıklı anlayış, doğru rol modeli olma çabası ve ısrarcı bir tutum yarın karşılaşabileceğiniz çok daha farklı ve belki de zor sorunları engelleyecektir.


Son olarak peki acaba ben çocuklarımı bilgisayar başından kaldırabiliyor muyum? Zor oluyor! Ama çalışmaya devam ediyorum.